Midesindeki delikten iple besledi! Hastasına maaş ödedi, tüyler ürperten deney
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Bilimsel manada kabul gören her bilginin gerisinde uzun soluklu araştırmalar, titiz incelemeler ve yıllara yayılan tecrübeler yatar. Tarih, hem muvaffakiyetle sonuçlanmış hem de başarısız olmuş sayısız tecrübe öyküsüyle dolu. Bu öykülerden biri de sindirim sistemi fizyolojisine büyük katkılarda bulunan Dr. William Beaumont’a ait.
Tıp eğitimi almadan doktor unvanı kazanan Beaumont, 1800’lü yıllarda yaptığı sıra dışı çalışmalarla tıp tarihine ismini yazdırdı. Onun bilimsel seyahati, tesadüfen karşılaştığı bir hasta sayesinde başladı. Bu hastayı incelemek gayesiyle, yıllarca yanında tutmuş, hatta ona para ödeyerek adeta bir canlı denek üzere kullanmıştı. Beaumont’un deneyleri, bilimsel açıdan çığır açıcı olsa da, etik boyutları hâlâ tartışma konusu. Formülleri periyodun ötesindeydi fakat birebir vakitte insanlık hudutlarını da zorluyordu. Dr. William Beaumont’un akıllara sakinlik veren kıssası, bilimin ilerlemesi uğruna ne kadar ileri gidilebileceğini sorgulatan örneklerden biriydi. İşte uzun yıllardır yaptığı bu deneylerin etikliği tartışılan Dr. William Beaumont’un akıllara sakinlik veren kıssası ve deneyleri.
Dr. William Beaumont ve Alexis St. Martin
USTA-ÇIRAK İLGİSİ İLE CERRAH OLDU
Dr. William Beaumont 1810’lu yıllarda çalışmalar yapan devrin ünlü bir hekimiydi. Kendisi doktor olmak için tıp fakültesi bitirmenin gerekli olmadığını düşünen lakin usta bir doktor olan Dr. Truman Powell’dan usta-çırak alakası sonunda doktor unvanı almaya hak kazanmıştı. Dr. William Beaumont durağanlıktan hoşlanmıyordu, hareketli bir hayat isteyen Beaumont edindiği bilgileri paylaşabileceği bir yerde çalışmak istiyordu. Gerçekten o yıllarda ABD ile İngilizler ortasında geçen 1812 Savaşı’nda orduda cerrahi asistanı olarak vazife yapmaya istekli olmuştu. Savaş bitince New York’a yerleşip kendi muayenehanesini açan Dr. Beaumont, orada hasta bakmaya başlamıştı. Lakin her gün birebir işi yapıyor üzere hissetmeye başlamış ve hayatına yeni bir hareketlilik istiyordu. Bu sefer de 1820’de tekrar orduya katılmış ve oradaki çalışmalarından sonra da ‘cerrah’ unvanı almaya hak kazanmıştı.
1822 yılında Michigan bölgesine ilişkin Mackinac Adası’ndaki bir askeri karakolda doktorluk yaptığı sıralarda okuma yazma bilmeyen, Fransızca konuşan kontratlı bir Kanadalı kürk avcısı olan Alexis St. Martin, 6 Haziran’da bir kaza kurşunu ile yakın aradan vuruldu. Bu şanssız adam kaburgasından ve midesinden yaralandı. Savaş devrinden ateşli silah yaralanmaları üzerine büyük deneyimler kazanan Dr. Beaumont, yarayı tedavi edebileceğini biliyordu. Lakin Alexis St. Martin’in güzelleşeceğine dair pek de ümidi yoktu. Yarası devrin teknolojik özelliklerine nazaran büsbütün iyileştirilebilecek güçte değildi. Gerçekten o denli de oldu karnındaki yara tam olarak güzelleşmedi ve midesinden dışarı uzanan bir fistül (sindirim sisteminde bulunan mide sıvılarının mideden yahut bağırsaklardan sızmasına neden olan olağandışı bir açıklık) oluştu.
Alexis St. Martin’in yarası ve Dr. William Beaumont’un notları
PARA KARŞILIĞI DENEK OLMASINI İSTEDİ
Alexis St. Martin bir kürk avcısıydı ve o yıllarda bu üzere meslekleri yapabilmek için sağlıklı olmak gerekiyordu. Ancak Martin’in yaşadığı sıhhat sorunu işine dönmesine pürüz olmuştu ve Martin ne yapacağını bilmiyordu. Dr. William Beaumont onun bu halini görünce Martin’e yanında çalışabileceğini söyledi ve genç adam bu iş teklifini kabul etti. Ancak işler garip bir noktaya gitti ve Dr. William Beaumont kısa bir vakit sonra St. Martin üzerinde deneyler yapmaya başladı. St. Martin’in her gün her öğününü kayıt altına almaya başladı. Bir ipin ucuna taktığı besinleri adamcağızın dışarıya çıkan fistülünden içeri sallandırıyor ve birkaç saat sonra çıkararak ne kadar sindirildiklerini test ediyordu. Ardından şişelere fistülden mide sıvısı topladı, içlerine çeşitli besinler atarak sindirimin ne kadar süreceğini kıymetlendirdi. Kavanozdaki mide sıvısının beden ısısından etkilenip etkilenmediğini görmek için, St. Martin’in kavanozları koltuk altlarında tutmasını istedi.
Günler bu biçimde uzayıp gitti. Martin hayatının tüm iplerini Dr. William Beaumont’a vermişti. Martin sadece çalışmak için kaldığı bu yerde bir deneğe dönüştüğünü görünce bu duruma bir son vererek ülkesine geri göndü. Lakin Dr. William Beaumont Martin’in gitmesinin akabinde çalışmalarına devam edemeyince ona mektuplar yazdı ve geri gelmesini istedi sonunda ona aşikâr bir ölçü ödenek teklif etti ve bu halde tekrar denek olmasını istedi. Martin, tabibin ısrarı ve teklifi üzerine geri geldi ve bu kere ortalarındaki muahedeyi yazılı bir halde kayıt altına aldılar.
Bu muahedenin akabinde yıllar geçti ve Dr. William Beaumont, Alexis St. Martin üzerinde çalışmaya devam etti. Sıcaklığın, antrenmanın ve hatta hislerin sindirim süreci üzerindeki tesirlerine kadar uzanan bir dizi deney daha yaptı ve sonunda Dr. William Beaumont, 1838’de ‘Gastrik Salgı ve Sindirim Fizyolojisine Ait Deneyler ve Gözlemler’ üzerine olan tezini yayınladı. Dr. Beaumont’un deneyleri bilimsel çalışma koşullarının birçoklarını sağlamamıştı fakat genel çizgileriyle doğruydu. Tezini yayınladıktan sonra fistülü de hiçbir biçimde güzelleşmeyen Martin ve tabibin yolları ayrıldı. Dr. William Beaumont’tan geriye ise bir sürü cevaplanmamış soru kaldı. Beaumont’un Alexis St. Martin’i yıllarca para karşılığında bir denek olarak kullanması hakikat muydu? Her ne kadar tıp bitirmemiş de olsa bir doktor olarak bilinen Beaumont’un araştırma sürecindeki adımları etik miydi? Biz de mevzuyu al anında uzman bir tabip olan Gastroenteroloji Uzmanı Prof. Dr. Vedat Göral’a sorduk.
Dr. William Beaumont’un notları
‘BU FORMÜL FİSTÜLÜN TEDAVİSİNE MANİ OLUR’
Bir tabip olarak Dr. William Beaumont’un bu çalışmasını bilimsel açıdan yorumlayan Prof. Dr. Vedat Göral, “Fistülden deney yapması bilimsel bir yaklaşımdır. Midede besinlerin sindirimi için, midede hepimizde asit vardır. Bunun, ne kadar tesirli olduğunu ve sindirimdeki rolünü düşünmüştür” diyerek açıklamasına başladı. Mide asidinin besinlerin parçalanması için gerekli olan çok tesirli bir husus olduğunu ileten Prof. Dr. Göral o güne kadar midenin sindirimdeki ana misyonunun mekanik bir öğütücü rolü oynamak olduğu düşünülürken, mide sıvısının kendi başına sindirime büyük tesir sağladığını ispatlaması, kimyasal sürecin de anlaşılmasının sağlandığının altını çizdi.
Prof. Dr. Vedat Göral, “Çünkü, mide ürettiği asit nedeni ile, sindirimdeki birinci kıymetli organdır. Uygun bir sindirim olabilmesi için, mide asidi çok değerli bir role sahiptir. Mide asidinin sindirimdeki rolünün saptanması, günümüzde midede ülseri, reflü hastalığı ve gastritin daha uygun anlaşılmasına, takiplerinin daha uygun yapılmasına ve çağdaş tedaviye ışık tutması açından son derece yararlıdır. Midede asit ile bağlantılı hastalıkların günümüzde daha uygun anlaşılması, bilhassa reflü hastalığında, hastaların şifa bulmasına neden olmuştur” dedi. Dr. Beaumont’un fistülden devamlı olarak deney ipliği ve besin yollamasının, fistülün tedavisine mani olacağını ileten Prof. Dr. Göral “Fistülün açık kalmasına ve güzelleşmesine mahzur olur.Bu süreci para karşılığı kabul etmesi de, deney yapılan kişinin, maddi durumunun güzel olmadığını, para için bu eziyete katlandığını düşündürmektedir“ sözlerini kullandı.
Dr. William Beaumont’un deneyleri profesyonel bir düzlemde yapmamasını tıbbi etik açısından değerlendiren Prof. Dr. Göral görüşlerini şu cümlelerle açıkladı:
“Beaumont’un keşifleri yaklaşık 200 yıl sonra bile ehemmiyetini korusa da, deneylerini yürütme biçimi tıbbi etik açısından sıklıkla eleştiriliyor. Yani, Beaumont’un hastasını mide fistülüyle (Gastrokutanöz Fistül) bırakmak yerine neden St. Martin’in yarasını cerrahi olarak kapatmaya çalışmadığı varsayım ve spekülasyona tabidir. Bu tıbbi olayın günümüzde, hata olarak kabul edilir ve mevte sebebiyet verir. Beaumont’un tıbbi deneylerini yürütmek uğruna açıklığı, kasıtlı olarak açıkta bıraktığı öne sürülmüştür. Şayet doğruysa, bu riskli karar St. Martin’i gereksiz yere ömür uzunluğu rahatsızlığa maruz bırakmıştır. 2.5 cm’lik fistül açık bırakılması, enfeksiyona ve vefata kadar gidebilir.”
‘KİŞİNİN HAYAT KALİTESİ BÜSBÜTÜN BOZULUR’
Kronik fistülün hadiselerde, fistülden daima iltihabi akıntıya, fistül bölgesinde mantar oluşumu, makûs görünüm ve berbat kokulara neden olduğunun altını çizen Prof. Dr. Göral, “Kişinin hayat kalitesini bozar. Mide içeriğinin yahut sıvısının deriden dışarı sızmasına, cilt tahrişi, kızarıklık ve enfeksiyona, ateş ve halsizlik (enfeksiyon varsa), beslenme yetersizliği ve kilo kaybına ve hatta mevte sebebiyet vermektir. Vakitle kişi iş yapamaz hale gelir, ruhsal olarak depresyona, yemek yememeye, karında ağrı ve buhrana giden olaylar gelişir. Fistülden akıntı ve makus koku nedeni ile, etrafındaki şahıslar de kendisinden uzaklaşır, toplumsal dertlere ve toplumsal yalnızlığa düşer. Vefat dehşetleri gelişir“ diyerek açıklamalarını sonlandırdı.
