Myanmar’ı yıkan yarar Türkiye benzerliği! Altından geçiyor: ‘6 Şubat’ın 89 katı’
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 28 Mart 2025 günü saatler 09.20’yi gösterirken kuvvetli bir sarsıntı Myanmar ve Tayland’da yıkım ve mevtle sonuçlanacak saniyeleri başlatmıştı. Artçısı da tek başına yıkıcı olabilecek büyüklükteki zelzele 7.7 diye açıklandı. Çok sayıda artçının en büyüğü ana şoktan 12 dakika sonra gelen 6.6’lık sarsıntıydı. 2004’te, bugün zelzelenin üst merkezine çok yakın bir noktada kaydedilen 9.3’ten sonra Aceh ile Myanmar ortasındaki deniz tabanının yükselmişti. Ancak Myanmar aslında vakit zaman olan zelzelelerle oluşmuş ve yükselmiş bir toprak kesimiydi ve bir sefer sarsıntı olan bir nokta bir daha sarsıntı olması kaçınılmazdı. Bu sarsıntıların en büyüklerini üreten Sunda levhasının hududu olan Sunda Megathrust’ı, iki levhanın birbirinin altına girerek oluşturduğu zelzelelerin başrolüydü. Myanmar’dan başlayarak kuzeye uzanan faya ‘megathrust’ denilmesinin nedeni ise 9’dan büyük sarsıntılar üretebilmesiydi. Bu da ülkemizde yıkıcı olan ve derin yaralar açan sarsıntılardan onlarca kat daha büyük bir güç ve kuvvet demekti. Myanmar’daki 7.7’lik sarsıntısı, Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre birincisi 7.7 büyüklüğünde olan 6 Şubat Depremleri’ne benzeten USGS’den ABD’li jeofizikçi William Yeck, “7.7 büyüklüğündeki bir zelzele, 2023’te Türkiye’de gördüğümüz zelzelenin boyutuna yakın. O hayli yıkıcıydı” demişti. Myanmar ise geçmişte Sunda’da meydana gelen 9’a yakın ve üzerindeki sarsıntılarla yüzleşmişti. Peki 9 büyüklüğünde bir zelzele kaç tane 6 Şubat’ın kuvvetine eşit? Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen çarpıcı ayrıntıları Milliyet.com.tr’ye anlattı.
‘8.8’LİK ZELZELE ÜRETME POTANSİYELİ VAR’
Myanmar, tıpkı Türkiye üzere geçmişte de yıkıcı zelzelelerle sarsılmış ve binlerce kayıp vermişti. Bu ülke için zelzele, ne yazık ki ‘ölüm’ demekti. Makus kentleşme ve zelzeleye dirençsiz yapılar, Myanmar’ın dört bir yanını sarmıştı. Özellikle de 2 Nisan 1762’de yaşanan 8.8’lik zelzele, üst merkezi Myanmar olan en büyük sarsıntıydı. Bunun, zelzeleye sağlam olmayan noktalar için ‘kötü’ bir manası vardı. Bu büyüklükteki sarsıntı tekerrür ettiğinde, vefatlar tekrar on binleri bulacaktı. Dünkü sarsıntısı üreten Sagaing fayının tıpkı Türkiye’de 6 Şubat Depremleri’ni üreten Doğu Anadolu Fayı (DAF) üzere doğrultu atımlı olması kimi benzerlikleri doğursa da Myanmar çok daha büyük zelzelelerle yüzleşiyordu. Pekala lakin neden? Doç. Dr. Bülent Özmen, bunu şöyle açıklıyor:
“Sadece fayın çeşidine bakarak fayın üretebileceği azamî büyüklüğü hakkında yorum yapmak çok yanlışsız olmaz. Bunun için fayın uzunluğu, ana fayı oluşturan segmentlerin uzunluğu, geçmişte meydana gelen zelzele bilgileri, zelzelenin derinliği üzere birçok parametreye bakmak gerekir. Myanmar’daki Sagaing Fayı ve Türkiye’deki Doğu Anadolu Fayı da doğrultu atımlı fay olmalarına karşın üretebilecekleri zelzele büyüklükleri farklı. Doğu Anadolu Fayı azamî 7.7-7.8 büyüklüğünde bir zelzele üretme potansiyeline sahipken, Sagaing Fayı’nın 8.8 büyüklüğüne kadar zelzele üretme potansiyeli var. Bu fay yaklaşık 1400 km uzunluğunda. 1931 yılında 7.5, 1946’da gerisi gerisine 7.3 ve 7.7, 1956’da 7, 1991 yılında 6.9 ve 2012 yıllarında 6.0 büyüklüğünde sarsıntı üreten bir fay. 1762 yılında büyüklüğü 8.5 – 8.8 ortasında olduğu kestirim edilen bir sarsıntı de üretmişti. Sagaing Fayı’nın kayma suratı da yılda 5 santime çıkabiliyor. Sagaing Fayı’nın üstte sıraladığımız özelliklerine bakınca hem uzunluğu açısından, hem kayma suratı açısından, hem tekerrür dönemi ve üretmiş olduğu azamî zelzele büyüklükleri açısından baktığımızda Doğu Anadolu Fayı’nın ikizi demek çok mümkün değil. Lakin Doğu Anadolu Fayı’nda 6 Şubat 2023 tarihinde meydana 7.7 büyüklüğünde zelzele ile 28 Mart günü Myanmar’da meydana gelen sarsıntıların büyüklükleri birebir.”
6 ŞUBAT’TAN 89 KAT BÜYÜK, 20 TANESİ EŞ DEĞER!
Sunda Fayı dünyanın en büyük sarsıntılarından kimileri üretirken ülkemizde de en büyük zelzeleleri üretme potansiyeli olan fay, Kuzey Anadolu Fayı’ydı. 27 Aralık 1939’da kaydedilen 7.8’lik Erzincan Zelzelesi en büyük sarsıntılardan biriydi. Bundan neredeyse 300 yıl evvel yaşanan 17 Ağustos 1668 zelzelesi de aletsel kayıtlar olmasa da 8’e yakın bir büyüklükteydi. Doç. Dr. Bülent Özmen’in paylaştığı bilgilere nazaran 1939 zelzelesinin büyüklüğü de birtakım kaynaklarda 8.0 olarak geçiyordu. Buna nazaran Doç. Dr. Özmen, “Dolayısıyla Türkiye kara sonları içinde var olan faylarda oluşabilecek zelzele en fazla 8 büyüklüğünde olur. Ülkemize yaklaşık olarak 300 ila 350 kilometre uzaktaki Girit Adası ve yakın civarında çok sayıda sarsıntı olur. Bu zelzelelerin en büyüğü 21 Temmuz 365 tarihinde meydana gelen, 8.3 büyüklüğündeki zelzeledir. Münasebetiyle bu bölgede meydana gelecek 7’den büyük zelzeleler de ülkemizi tesirler. Çok ‘mega’ sarsıntılar diyemesek de, ülkemizi etkileyebilecek en büyük sarsıntılar bu büyüklükte olur. Bundan daha büyük sarsıntı oluşması mümkün değil” diye konuştu. Sunda’daki büyük zelzeleler, sahiden de ülkemizdeki en büyük zelzelenin onlarca katına eş kıymetti. Yani Myanmar, bizden daha büyük bir kuvvete karşı direnç göstermeliydi. Bu fark 6 Şubat üzerinden örneklendirildiğinde ortaya çarpıcı sayılar çıkıyordu.
Doç. Dr. Bülent Özmen 9 büyüklüğünde olabilecek bir sarsıntının 6 Şubat’tan farkını, “Ülkemizde meydana gelen büyük sarsıntıları ele aldığımızda, 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen birinci sarsıntı 7.7 büyüklüğündeydi. Bu zelzeleden yaklaşık 20 tane daha meydana gelmesi durumunda, lakin 9 büyüklüğünde bir sarsıntı nedeniyle çıkacak güç açığa çıkar. 9 büyüklüğünde bir sarsıntı 7.7 büyüklüğündeki bir zelzeleden 1.3 ünite daha fazla olmasına karşın, açığa çıkan güç 7.7 büyüklüğünde bir zelzelede açığa çıkan gücün 89 kat fazlasıdır” diye anlattı.
6 Şubat 2023’teki sarsıntılardan sonra
‘SADECE BÜYÜKLÜK BAZ ALINMAMALI’
Dünya üzerinde sık sık 7’den büyük zelzeleler kaydediliyor. Lakin her birini haberlerde duyuyor olmamamızın nedeni, bunların afete dönüşmemiş olması. Yerleşim yerlerine yakın olan sarsıntılarda yapılar ve toplum, zelzeleye dirençli olsa da ufak çaplı hasarlar oluşabiliyor. Lakin kimsenin yaşamadığı ve beşeri her türlü ögeden uzak noktalarda yaşanan sarsıntıları, kimsenin ruhu duymuyor. Büyük Okyanus’ta sıklıkla yaşanan lakin dikkat çekmeyen zelzeleler üzere, kara modülü üzerinde de datalar olmasa fark edilmeyen pek çok büyük zelzele olabilir. Bu nedenle bir zelzelenin tesirine ve kuvvetine odaklanıldığında sırf büyüklüğüne bakmak aldatıcı olabilir. Japonya’da 21 Aralık 2010’da yaşanan zelzele 7.4 büyüklüğünde olmasına karşın kimse hayatını kaybetmemişti. Yani zelzelenin şiddeti, 1999’da Gölcük üst merkezli sarsıntısına oranla son derece düşüktü. Çünkü 11 şiddetindeki Gölcük Zelzelesi, 18 bine yakın insanı hayattan koparmıştı. Doç. Dr. Bülent Özmen de tam olarak buna işaret ediyordu. Sadece zelzelenin büyüklüğüne bakmak, her vakit gerçek çıkarımlar yapmayı sağlamazdı! Bu nedenle her ne olursa olsun en büyük zelzeleleri bile öteki bir sarsıntıyla benzese de kıyaslamamak daha gerçek olabilir. Yani 54 bine yakın kayıp verdiğimiz 6 Şubat ile büyüklükleri birebir olan Myanmar sarsıntısını kıyaslamak gerekir. Doç. Dr. Özmen, sözlerini bu noktaya dikkat çekerek noktaladı:
“Depremin yalnızca büyüklüğünü baz alarak yapmış olduğumuz kıyaslamalar her vakit doğruyu göstermeyebilir. Bunun için sarsıntı derinliği, sarsıntının karada mı okyanus yahut deniz de mi meydana geldiği, sarsıntının yerleşim yerlerine uzak yahut yakın bir yerde meydana gelip gelmediği, taban özellikleri, bina stokunun zelzele açısından dayanımı üzere birçok parametreye bakarak kıymetlendirmek gerekir. Örneğin 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen sarsıntılar 11 vilayetimizi ve 14 milyon kişiyi direkt etkilemiştir. Birebir büyüklükte sarsıntı çölde hiç kimsenin yaşamadığı hiçbir binanın bulunmadığı bir yerde meydana gelseydi çabucak hemen hiç hasar meydana gelmezdi. Bu nedenle farklı ülkelerde meydana gelen sarsıntıları kıyaslarken bu özelliklere bakmak gerekir.”
