Aysel Bozan Yılmaz – Çocuklar ve gençler ortasında artan akran zorbalığının sebepleri ortasında kişisel ve çevresel pek çok neden var. Sorunun tahlilinde ise rehber öğretmenler çok değerli. Fakat sendikalar başta olmak üzere eğitimciler ve uzmanlar, okullardaki rehber öğretmen sayılarının yeterli olmadığını kaydediyorlar. Yönetmeliğe nazaran ilkokullarda 300, ortaokul ve liselerde 150 öğrenciye ulaşıldığında bir rehber öğretmen kadrosu açılıyor.

Milli Eğitim Bakanı Yusuf Tekin, Şubat 2024’te yazılı bir önergeye verdiği yanıtta, 42 bin 550 rehberlik öğretmeninin MEB’e bağlı okul ve kurumlarda vazife yaptığını açıkladı. MEB’in 2023-2024 eğitim öğretim yılı istatistiklerine nazaran örgün eğitimde 61 bin 111’i resmi, 14 bin 352’si özel okul, dördü açık öğretim olmak üzere toplam 75 bin 467 okul bulunuyor. Bakan Tekin’in paylaştığı rehber öğretmen sayısına özel okullar dâhil mi bilinmiyor. Fakat dâhil değilse bile bu sayı 18 bin 561 okulda rehber öğretmen olmadığı anlamına geliyor. Öte yandan birtakım okullarda iki-üç rehber öğretmen görev yapıyor.

Sosyal medya: Kesintisiz zorbalık

Üsküdar Üniversitesi Sosyoloji Kısım Lideri Prof. Dr. Barış Erdoğan, akran zorbalığının toplumdaki sosyo-ekonomik değişimlerin bir sonucu olduğunu belirtiyor. Neoliberal siyasetlerin tesiriyle ailelerin rekabetçilik ve ferdi muvaffakiyet vurgusunu çocuklara erken yaşta yüklenmeye başladıklarına dikkat çeken Erdoğan, “Okullarımız yalnızca eğitim verilen yerler olmaktan çıktı. Statü kazanımının, güç alakalarının üretildiği bir sahne haline geldi. Bu durum okul içi hiyerarşilerin sertleşmesine, dışlanma ve aşağılamanın olağanlaşmasına yol açıyor. Tüm bu süreçler sonucunda daha çok kendine odaklanan, başkalarına karşı hoşgörüsüz ve otoriter eğilimleri artan çocuklar, ergenler yetişiyor” diyor.

Buna dijital medya da eklendiğinde genç bireylerin dijital ortamlarda da daima görünür ve kıymetlendirilir hale geldiğine vurgu yapan Erdoğan, şunları söylüyor: “Sosyal medya beğenilme ve popülerlik baskısını artırarak akranlar ortasında hem açık zorbalığı hem de sinsi dışlamaları teşvik ediyor. Evvelce okuldan meskene gelince zorbalık biterdi. Artık ise çocuğun telefonu bilgisayarıyla birlikte onu her an takip ediyor.”

Kimlik üzerinden güç gösterisi

Türkiye’nin son yıllarda aldığı ağır göçün de akran zorbalığı probleminin dinamiklerini etkilediğini belirten Erdoğan, bilhassa Suriyeli göçmenler üzere kitlesel ve ani nüfus değişimlerinin vakit zaman mahallî halkla yeni gelenler ortasında kimlik, kültür ve aidiyet çatışmalarını beraberinde getirdiğini işaret ediyor. Okullarda bu durumun kimi vakit ötekileştirme ve ayrımcılık formunda karşılık bulduğuna değinen Erdoğan, zorbalığın her iki tarafta da kimi vakit kimlik üzerinden bir güç gösterisine dönüşebildiğini lisana getiriyor.

Neler yapılmalı?

Türkiye’nin özel şartlarının, bilhassa ağır göçün getirdiği sosyo-kültürel dinamiklerin dikkate alınarak bütüncül ve sürdürülebilir müdahalelerle sorunun çözülebileceğine vurgu yapan Erdoğan’ın teklifleri şöyle:

■ Okullarda empati, çeşitlilik ve birlikte ömür üzerine geliştirilen programlar uygulanmalı.

■ Öğretmenlerin bu mevzuda yalnız bırakılmaması, rehberlik servislerinin güçlendirilmesi gerekiyor.

■ Eğitim müfredatları salt akademik muvaffakiyete değil duygusal ve toplumsal zekânın gelişimine de yer vermeli.

■ Sosyoekonomik eşitsizliklerle uğraş zorbalığın önlenmesinde kilit rol oynuyor. Yoksulluk, dışlanmışlık ve toplumsal sermayeye erişim eksikliği hem zorba hem de mağdur çocukları ortak bir kırılganlıkta buluşturuyor. Dolayısıyla daha adil, kapsayıcı ve inançlı bir toplumsal etraf oluşturmak gerekiyor.

Okuldaki başarıyı düşürüyor

İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi’nden Doç. Dr. Gülşah Batdal Karaduman, akran zorbalığına maruz kalan öğrencilerin ders başarılarında düşüş, zorbalık yapanlarla karşılaşmamak için okul devamsızlıklarında artış ve okul terkinde yükselme üzere sonuçlarla karşılaşıldığını belirtiyor.

Zorbalığa uğrayan çocukların okul ortamını inançlı olmayan bir yer olarak görmeye başladığını ve öğrenme motivasyonlarını yitirdiklerini vurgulayan Karaduman, “Bu öğrencilerde özgüven eksikliği, düşük akademik öz-yeterlilik, öğrenmeye karşı isteksizlik, başarısızlık korkusu, travmatik gerilim reaksiyonları, dikkat dağınıklığı ve öğrenme zahmeti, depresyon üzere ruhsal sıkıntılar da sıkça gözlemlenir. Ayrıyeten zorbalığa uğrayan çocuklar yalnızlaştıkça öğretmenlerinden de uzaklaşabilir. Sınıf içinde dışlanma ya da etiketlenme, öğretmenle bağlantısı ve dayanak alma sürecini zorlaştırır. Bu da öğrenme sürecinden kopmalarına neden olur” diyor.

Karaduman, eğitim ortamının sağlıklı bir halde sürdürülebilmesi için okul ikliminin inançlı ve destekleyici olması gerektiğini ve bu noktada öğretmen ve idarecilerin rolünün kritik olduğunu kelamlarına ekliyor.

Veliler nasıl anlayabilir?

Zorbalığa uğrayan çocuklar, birden fazla vakit yaşadıklarını saklayabiliyorlar. İstanbul Aydın Üniversitesi Psikoloji Kısmı Öğretim Üyesi Dr. Esra Biçici, bu çocukların ekseriyetle korkulu, utangaç, düşük özgüvene sahip, boyun eğme özellikleri olan çocuklar olduğu için ailelerine ya da öğretmenlerine zorbalığa uğradığını anlatmakta çekinebileceğini belirtiyor. “Zorbalığa bir reaksiyon vermedikleri için de durum birden fazla vakit daha da sistematik hale gelir” diyen Biçici, ailelerin çocuklarının bedeninde morluk, çizik varsa, okuldan konuta üstü başı kirlenmiş, dağılmış bir şekilde geliyorsa, normalde okulu sevmesine karşın okula gitmek istememe, içe kapanma, baş ve karın ağrısı üzere fizyolojik belirtiler görüyorsa zorbalıktan şüphelenmeleri gerektiğini söylüyor.

Depresif belirtiler

Zorbalığa uğrayan çocukların hayattan keyif almama, çökkün hissetme üzere depresif belirtiler yaşayabileceğinin ve bu durumun kendine ziyan vermeye kadar gidebileceğinin altını çizen Biçici, ebeveynlere, akran zorbalığına uğrayan çocuklarıyla suçlamadan konuşmalarını, ona takviye olmalarını, çocuğun durumunun öğretmenine ve okul ruhsal danışmanına bildirilmesini, şayet yoksa kesinlikle diğer ruh sıhhati uzmanlarından dayanak alınması öneriyor.

Zorbalar risk altında

Zorbalık yapan çocukların ailelerinin de çok dikkatli olması gerektiğini bildiren Biçici, araştırmalara nazaran zorbalık yapan çocukların başkalarına nazaran daha fazla suça karıştığını; alkol, husus kullanımı üzere riskli davranışlarda bulunma ve psikiyatrik rahatsızlıklar açısından risk altında olduklarını işaret ederek, bu çocuklar için de uzman takviyesi alınması tavsiyesinde bulunuyor.

AİLELERİN BAŞVURABİLECEĞİ KURUMLAR: OKUL YÖNETİMİ, KDK, TİHEK…

Akran zorbalığının çocukların anayasal haklarını da tehdit ettiğini kaydeden Avukat Zafer İşeri, zorbalığa maruz kalan çocuklar ve ailelerinin hukuken yapabilecekleri hakkında şu bilgileri veriyor:

Öncelikle, okulda gerçekleşen zorbalık için aile, okul yönetimine yazılı bir dilekçe ile durumu bildirerek tedbir talep edebilir. Yönetim harekete geçmezse, noter aracılığıyla ihtar çekilebilir yahut Ulusal Eğitim Müdürlüğü’ne şikâyette bulunulabilir. Daha ileri bir adım olarak, Kamu Denetçiliği Kurumu (KDK) ile Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’na (TİHEK) müracaat yapılabilir. Elektronik yolla da müracaat alan KDK’nın internet sitesinde okulda sorun yaşayan çocukların aileleri müracaata davet edilmekte. TİHEK ise her türlü ayrımcılık yasağı kapsamında müracaatları incelemekte ve üç ay üzere çok kısa müddette müracaatları sonuçlandırmakta.

Suç duyurusu

Zorbalık, şayet hakaret, tehdit yahut taammüden yaralama üzere cürüm ögeleri içeriyorsa aile savcılığa hata duyurusunda bulunabilir. Türk Ceza Kanunu’na nazaran, 12 yaşından küçük çocuklar cezai sorumluluk taşımaz lakin 12-15 yaş aralığında, çocuğun fiilin manasını algılama yeteneği kıymetlendirilir. Ayrıyeten, zorbalık nedeniyle çocuğun maddi (örneğin, tedavi masrafları) yahut manevi (psikolojik travma) ziyan görmesi durumunda, aile tazminat davası açabilir. Türk Uygar Kanunu’nun 369. unsuru, zorba çocuğun ebeveynlerini, nezaret ve eğitimde ihmalleri varsa sorumlu fiyat. Devlet okullarında, okul idaresinin ihmali varsa yönetim mahkemelerinde devlet aleyhine dava açılabilir. Özel okullarda ise tüketici mahkemelerinde okulun hizmet mukavelesindeki yükümlülüklerini yerine getirmediği gerekçesiyle tazminat talep edilebilir.