Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Hiçbir kelebeğin kanatları eşit dizaynda olmadığında uçabildiğini gördünüz mü? Renkleri ve desenleri bile simetrik iki kanadı onun ömrünü sürdürmesini, uçmasını ve ‘kelebek’ olmasını sağlayan şeydir. Doğa bile istikrar ve eşitliği pek çok canlının bedeninde yaşatıyorken, beşerler gelecek kuşaklara yaşanabilir kentler inşa etmek konusunda en değerli ayrıntısı atlıyor olabilir mi? ‘Eşitlik’ birden fazla vakit, pek çok alanda sevilen bir kavram olsa da, inşaat konusunda olmazsa olmaz bir yeri de var. Bilhassa de kentleşmenin Türkiye’de olduğu üzere bitişik nizam yapılar, ikiz ya da yer katı üst katlarına oranla daha yüksek tavanlı inşa edilen yapılar, bazen zelzelede farklı davranış gösterebiliyor. Bitişikler birbirini yıkabilirken, ikizlerden biri ayakta kalıp biri yıkılıyor. Altına dükkân yapılmış binalarda ise içinde ‘fırın’ olanlar farklı etkilenebiliyor. İstanbul’daki 6.2’lik sarsıntıda ise hiçbir yapının yıkılmaması tahminen de ‘13 saniye’nin getirdiği bir talih olabilir. Aksi halde bitişik nizam inşa edilmiş yapılarda göz arkası edilen ‘eşitlik’ büyük tehlike yaratıyor. Pekala, kelebeğin kanatlarındaki sır, İstanbul’un yapılarında nasıl ortaya çıkıyor? Giriş katında fırın olan binalardaki risk niye yükseliyor? Merak edilen tüm soruları Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İnşaat Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Türer, ‘çekiçleme’ ayrıntısıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.
AYNI DÜZEYDE DEĞİLSE ÇEKİÇLEME DEVREYE GİRİYOR
Çarpık kentleşmenin hâkim olduğu noktalarda sık görebileceğiniz bir ‘manzara’ vardır. Hiçbir bitik blok birbiriyle tıpkı düzeyde değildir. Bu, keşke yalnızca manzara kirliliğine neden oluyor olsaydı. Ancak gereğince berbat görünen bu yapılaşma, tıpkı vakitte sarsıntı tehlikesi altındaki kentlerde karşımıza ‘büyük risk’ olarak çıkıyor. ‘Komşu komşunun külüne muhtaçtır’ derken, komşu komşunun duvarını kullanıyor, mümkün bir sarsıntıda ise komşu komşunun kolonunu kırıyor. Tüm bunlar yakınlığın aslında 1 duvar gerisinden çok, kalplerde olması gerektiğini gözler önüne seriyor. En çok da bitişik yapılarda birebir düzeyde olmayan taban ve tavana sahip iki bina ortasında gözlenen bu durum, yapıların birbirini yıkmasıyla sonuçlanıyor. Prof. Dr. Ahmet Türer ‘çekiçleme etkisi’ denen bu yıkımı, şöyle anlatıyor:
“Bitişik nizam yerleştirilmiş binalar ortasında kalan aralık birden fazla vakit sıfıra yakındır. Yani bir binanın yan duvarı komşu binanın yan duvarına temas eder. Kimi binalarda, genel uygulamaya muhalif olarak tuğla duvarın bile örülmediği ve iki binanın tıpkı tuğla (bölme duvarı) kullandığını görüyoruz. İki bina birbirine yapışık durumdayken zelzele olduğu vakit, çoklukla binaların salınım dönemleri farklı olacağı için iki binanın ayrılıp sonra birbirine vurduğu görülür. Bu sırada hasar oluşur ve iki binanın birbirine çarparak hasar vermesine ‘çekiçleme etkisi’ denir. Şayet binaların döşemeleri birebir düzeyde değilse, çekiçleme tesiri daha da makus olur. Zira komşu binaların döşemeleri, başka binaların kolonları hizasına geldiği için döşemeler kolonlara vurarak daha çok yapısal hasar oluşturur ve binaların yıkılmasını kolaylaştırır.”
YIKIP YAPMAK MI, GÜÇLENDİRMEK Mİ MALİYETLİ?
Özellikle zelzele konusunda en tartışmalı noktalardan biri olan megakent İstanbul, bitişik nizam ve çarpık kentleşmenin de sık görüldüğü ilçeleri hudutları içinde barındırıyor. Ataköy ve Şirinevleri birbirinden ayıran D-100 karayolu, aslında iki ilçenin mümkün bir sarsıntı karşısında yapısal hasarı ne kadar farklı ölçüde alabileceğini de ortaya koyacaktı. Çünkü çarpık, sistemsiz, mühendislik hizmeti almamış ve bitişik nizam yapılar, her manada sarsıntının yıkıcı gücüne dayanıksızdı. Ataköy’de ise tünel kalıpla inşa edilen apartmanlar on yıllardır ayaktaydı. Üstelik epey geniş yeşil alana sahip semt, toplanma alanları konusunda da daha tertipliydi. Peki Şirinevler de Ataköy üzere düzenlenip yenilenemez miydi? Prof. Dr. Ahmet Türer maliyet konusunda güçlendirmenin mi yoksa tekrar inşa etmenin mi mantıklı olduğuna dair soruları yanıtladı.
Prof. Dr. Ahmet Türer, “Çekiçleme yaşanma potansiyeli olan binalara yapılacak müdahaleler için dünyada yapılan çalışmalar vardır. Bunlar çarpışmanın oluşacağı taraftaki kolonların güçlendirilmesi ve her iki binaya da yapısal müdahalelerde bulunmak olarak özetlenebilir. Yapısal müdahaleler ortasında otomobillerin amortisörlerine benzeyen, yağ içeren viskoz (akışkan) sönümleyicilerin kullanılması vardır. Kimi çalışmalarda da yapısal taşıyıcı sistemi oluşturan betonarme çerçevenin hareketlerini azaltıcı sürtünme sönümleyiciler yahut perde duvarlar konulması önerilir. Perde duvarların eklenmesi, binanın sarsıntıya karşı genel dayanıklılığını değerli düzeyde artıracağı için yalnızca çekiçleme tesirine değil, sarsıntıya karşı direncine de büyük katkı sağlar. Viskoz sönümleyicilerin iki yapı ortasına yerleştirilmesi epeyce güçtür. İki bina ortasında santimetreler düzeyinde olan uzaklığa bir sönümleyici yerleştirmek mümkün olmadığı için, iki bina içine taşan sönümleyiciler kolon ve döşemelere bağlanabilir” diye konuştu. Lakin bu prosedürde bir ‘olumsuzluk’ kelam konusuydu. Prof. Dr. Türer bunu da açıklayarak, yine inşayla ilgili değerlendirmelerde bulundu.
“Bu sistem hem estetik açıdan makus bir imaj oluşturur, hem de bilhassa kat döşemelerinin farklı kotlarda olduğu durumlarda uygulama daha da zorlaşır. Bu sebeple, döşemenin çarpacağı kolonların güçlendirilmesi ve mümkünse bu güçlendirme sırasında öteki binanın döşemesiyle kolon ortasına bir sönümleyici yerleştirilmesi önerilir. Her kat için birden fazla sönümleyici kullanılması yararlıdır. Bütün binanın yıkılarak tekrar yapılması, başka bina ile ortanın açılmasının mümkün olmaması sebebiyle bir tahlil olarak görülmez. Her iki binanın yapısal güçlendirmesi ile yıkıp tekrar yapılması ortasındaki maliyet farkı, her binanın özelliklerine (inşa yılı, kat sayısı, toplam alanı, mevcut yapısal durumu vb.) bağlı olarak değişir. Güçlendirmenin yine yapmaya nazaran biraz daha düşük maliyetli olması beklenir. Güçlendirme her vakit kolaylıkla göze alınabilecek bir çalışma değildir. Çoklukla betonarme binaların ekonomik ömrü 50 yıl olarak kabul edilir. Bu noktada, kalan ömür ve güçlendirme maliyeti oranlanarak kolay bir hesap yapılabilir. Örneğin, yapılacak güçlendirme çalışmaları binanın yine imal maliyetinin yüzde 60’ı kadarsa ve bina 40 yaşındaysa, kalan ömre nazaran yüzde 60’lık bir harcama yapmak mantıklı olmayabilir. Bu durumda binayı yıkıp yine yapmak daha gerçekçi bir yaklaşım olur.” – Prof. Dr. Ahmet Türer
3 KRİTİK DÖNÜM NOKTASI: 1975, 1998 VE 2000
Deprem tehlike haritaları her değiştiğinde yönetmelikler de değişiyor, riskli yapıların sayısı ise ne yazık ki her geçen gün ve değişen her yönetmelikteki güncellemeler sonrası artıyordu. 300 bin riskli bina içinde ise 1556’sı ‘tabut bina.’ Yeni her an, bir zelzele olmasa bile çökme riskiyle karşı karşıya. Lakin bu binaların çökmesine neden olan şey her vakit çekiçleme olmayabilir. Bunun yanında pek çok parametrenin kıymetlendirilmesi ve yapıların her türlü tehlikeye karşı risksiz hale getirilmesi gerekiyor. Prof. Dr. Ahmet Türer, bu parametrelerin ne olduğunu ve 3 dönüm noktasını anlattı. “ODTÜ İnşaat Mühendisliği Kısmı’nda de iki farklı lisansüstü öğrencimle çekiçleme tesirine benzeri birçok parametre tespit ettik. Bunlardan en değerlisi, ‘yumuşak kat’ olarak tanımlanan durumdur. İkincisi ise yapıda gereğince perde duvar bulunmamasıdır. Perde duvar, kolonlara benzeyen lakin bir boyutu başka boyutundan 5 kat yahut daha fazla uzun olan taşıyıcı betonarme duvarlara denir. Binalarda ‘çıkma’ (taşan katlar) olması da değerli bir parametredir” diyen Prof. Dr. Türer, sözlerine şöyle devam etti:
“Eğer binanız 1998 yönetmeliğinden evvel inşa edildiyse, muhtemelen düz donatı kullanılmış olması ve 1975 yönetmeliğine nazaran tasarlanmış olması nedeniyle ek yapısal zayıflıklar içerir. Kolon-kiriş birleşimlerinde etriye sıklaştırması yapılmış olması gerekir ve kolon kiriş temaslarında da etriye olması gerekir. Etriyelerin 90 derece değil, 135 derece bükülmüş olması gerekir. Ayrıyeten kolonların kirişlerden daha güçlü olması temeldir. 2000 yılından evvel yapılan binalarda, kirişlerin kirişlere bindirildiği bir yaklaşım çok sık görülüyordu. Kolon ve kirişlerin tertipli çerçeveler oluşturması gerekirken, mimari projeye ahenk sağlamak emeliyle kirişlere zikzak çizdirmek üzere uygulamalar zelzele tesirlerine karşı zayıf taşıyıcı sistemler oluşturdu. ‘Kısa kolon’ dediğimiz, pencere açıklıklarının alt ve üst kısımlarında oluşan düzensizlikler, kimi kolonların çok yük çekerek hasar görmesine yol açar. Ayrıyeten, simetrik olmayan yapılar sarsıntı sırasında burulma tesiriyle birtakım elemanları daha fazla zorlar ve bir bölgede çok hasar oluşması binanın sistemsiz formda yıkılmasına sebep olabilir. Deprem yönetmelikleri daima yenileniyor ve düzgünleşiyor. Eski binaları yeni yönetmeliklere nazaran denetim ettirmeliyiz. Otomobil lastiklerini bile 5 yılda bir değiştiriyoruz ancak 1975 yönetmeliğine nazaran tasarlanmış binalarda endişelenmeden oturabiliyoruz.”
6 ŞUBAT’TA MEVT GETİREN ‘FIRINLAR’ OLABİLİR Mİ?
İçerisinde fırın olan yapılar, vakitle deforme olan beton ve demir yapısıyla sarsıntıya karşı da dayanıksız hale gelebilir mi? Daima ısınan ve soğuyan yapı, ömrü kısalmış ve artık içindekilerin gereğince inançta olmadığı bir yapı haline gelebilir. Pekala bunun nedeni ne? Fırınlar koskoca binaları yıpratıp yıkıma biraz daha yaklaştıracak ne yapıyor olabilir? Prof. Dr. Ahmet Türer hususa ait, “Son Kahramanmaraş sarsıntısında gözlemlediğimiz bir öbür kıymetli mevzu ise, binada yüksek sıcaklık oluşturan ekmek fırını üzere işletmelerin, fırın ve baca etrafındaki betonarme taşıyıcı elemanlarda ısı yalıtımı yetersiz olabildiği için beton dayanımının ısınma soğuma döngüleri sebebiyle düştüğü ve beton ile donatı ortasındaki aderansın zayıfladığıdır. Bu da sarsıntı performansını önemli halde azaltır. Ekmek fırınlarının müstakil binalarda ve ayrık nizamda inşa edilmesi kaidesi, 10 Kasım 2014 tarihinde İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına Ait Yönetmelik’te yapılan değişiklikle getirilmişti. Lakin mevcut işletme ruhsatı bulunan fırınlar bu kuralın dışında kalıp faaliyetlerine devam etmişti. Bu nedenle, binalarında yıllardır faaliyet gösteren fırınlar bulunan yapıların bilhassa bu zayıflatma tesirine dikkat etmeleri ve binalarını sarsıntıya karşı denetim ettirmeleri değerle tavsiye edilir” diye konuştu. Üstelik bunun bir örneği bile vardı ve tıpkı formda inşa edilmiş ‘A’ ve ‘B’ blokların bahtını fırın değiştirmişti.
“Kahramanmaraş sarsıntısında yıkılan bir binanın A ve B blokları birbiriyle büsbütün birebir (ikiz) olmasına karşın, bloklardan birinde ekmek fırını ve binanın içinden çıkan bacası bulunurken, öteki blokta fırın yahut baca bulunmuyordu. Her iki blok da birebir tarihte, birebir dizaynla ve birebir müteahhit tarafından inşa edilmişti. Sarsıntıda ise fırın bulunan blok yıkılırken, başka blok ayakta kalmıştı. Bölgede yıkılan bir diğer binanın da alt katında fırın/pastane işletmesi bulunması, birinci bakışta tesadüf üzere görünse de bölgede yer alan çok sayıda yüksek katlı binada hasar gözlenmemesi, bu durumu dikkat alımlı kılmıştı. Yapılan literatür taramasında, beton dayanımı ve donatı-beton aderansının, 20’den fazla ısıtma-soğutma döngüsü sonrasında değerli ölçüde azaldığı görüldü. Fırınların sıcaklığı yaklaşık 200°C civarında olmasına karşın, literatürde daha düşük örneğin 80°C üzere sıcaklıklarda bile daima ısıtma-soğutma döngülerinin yapısal zayıflıklara yol açabileceği gösterildi. Fırınların her gün yakılıp soğuduğu ve onlarca yıl çalıştığı düşünüldüğünde değerli risk faktörü oluşturduğu söylenebilir. Bacaların ve fırınların etrafında çok yeterli bir ısı yalıtımı yapılması ya da bacaların direkt binanın dışından çıkarılması durumunda bu tesir azaltılabilir. Bu nedenle her fırın bulunan bina kesinlikle zayıftır demek yanlışsız olmaz. Lakin kuşku uyandıracak durumda olan binalarda kesinlikle ayrıntılı denetimler yapılmalı. Zira aslında zayıf olan bir yapıda bu tıp ek zayıflıklar ‘bardağı taşıran son damla’ olabilir.” – Prof. Dr. Ahmet Türer
