Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – İstanbul’un Fethi yalnızca bir kentin alınışı değil, tarihin istikamet değiştirdiği andı. 29 Mayıs 1453 sabahı, İstanbul’un kapıları Osmanlı’ya açıldığında bir çağ kapanıyor, bir öbür çağ başlıyordu. Fatih Sultan Mehmet’in bir ‘şehzade’ olarak başlayan kırılgan iktidar kıssası, 29 Mayıs 1453 sabahı Ayasofya kubbesinin altına attığı adımla öteki bir kimliğe büründü. Pekala, o dönüşümün görünmeyen mimarlarından biri hakikaten Akşemseddin miydi? Tarihçi-Yazar Prof. Dr. Haşim Şahin, “Akşemseddin’le Fatih’in münasebeti menkıbelerde geçen üzere değil” diyerek fetihle ilgili yanlış bilinenleri arşiv kaynaklarıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.
İLK HEZİMET KARAKTERİNİ ŞEKİLLENDİRDİ
Fatih Sultan Mehmet’in birinci tahta çıkışı, zorluklarla başlamıştı. Ordu onu tanımıyordu, bürokrasi güvenmiyordu. Çandarlı Halil Paşa üzere kudretli figürler, genç padişahı yönetilebilir bir figür olarak görüyordu. Avrupa’da ise ‘çocuk padişah’ olarak küçümseniyordu. Fatih için başarısız ve deneyimsiz padişah imgesi oluştu. Gerçekten tahta birinci kere oturduğunda kısa müddette babası II. Murad’a yine devretmek zorunda kaldı. “Eğer sen padişahsan gel tahta otur, şayet ben padişahsam tahta geçmeni emrediyorum” olayının aslında yaşanmadığını, olanları yumuşatmaya yönelik bir öykü olduğunu belirten Prof. Dr. Şahin, Fatih Sultan Mehmet’in ava gönderildiğini ve geldiğinde tahta babasının oturduğunu söyledi. Sultan Mehmet bu duruma itiraz da etmedi zira tahtın kendinden diğer varisi yoktu. Prof. Dr. Haşim Şahin’e nazaran bu birinci hezimet, Fatih’in karakterini şekillendirmişti.
“Fatih’in Manisa’daki ikinci şehzadelik devri, onun gerçek manada bir devlet adamına evrildiği devirdir. Bir nevi ders alma devri oldu. Devletin kliklerini, güç odaklarını, bürokrasinin tabiatını burada çözümledi. İstanbul’un Fethi’ni de burada planladı. Zira onun hakkında başarısı olmayan hatta tırnak içinde yeteneksiz gösteren bir algı oluştu. Bu sebeple hem kamuoyuna hem bürokrasiye hem orduya kendini kabul ettirmesi ispatlaması gerekiyordu. Bunu yapmanın yolu da daha evvel cetlerinin büsbütün istediği, hepsinin yapmak istediği, hatta bütün Müslüman hükümdarların istediği bir şey. Osmanlı hükümdarlarının da çok istediği bir şey. Sizden evvelkilerin çok isteyip de başaramadığı bir olayı gerçekleştirdiğinizde herkes önünüzde eğilir. Fatih’in İstanbul’u fethettikten sonra kullandığı şahane bir cümle var: ‘Atalarımın hayalleri benim ayaklarımın altındadır.’ Aslında Fatih Sultan Mehmet’in bu süreci nasıl düzgün takip ettiğini ve tahlil ettiğini gösteriyor. Yani zihninde İstanbul’un fethinin İslam âleminde, Türk âleminde, Osmanlı dünyasında ve öteki beyliklere karşı nüfuz gayretinde kendisine ne kadar büyük bir avantaj sağlayacağının farkında.” – Prof. Dr. Haşim Şahin
KAMUOYUNU ARDINA ALMASI GEREKLİYDİ
İşte bu sebeple İstanbul’un fethi olmazsa olmazdı. Fatih Sultan Mehmet hazırlıklarını buna nazaran yaptırdı. Rumelihisarı’nın yapılması, Şahi toplarının dökülmesi bu adımlardan bazılarıydı. Fakat sadece askeri değil, sosyal-siyasal tabanı de hazırlamalıydı. Çünkü fethin karşısında sırf Bizans değil, içerideki güç odakları da vardı. Özellikle Çandarlı Halil Paşa, İstanbul’un fethine karşıydı. Nedeni para mıydı yani Çandarlı, Bizans’tan rüşvet mi almıştı? Prof. Şahin bu iddiaları şöyle yorumladı: “Çandarlılar zati çok güçlü bir aileydi. Rüşvetle motive olacak tipler değiller. Onların korkusu, fethin başarısız olması durumunda Osmanlı’nın topyekûn Avrupa karşısında zayıflamasıydı.“
Bu direnci kırmanın yolu ise kamuoyu oluşturmaktı. Burada devreye periyodun en güçlü tarikatlarından biri olan Bayramiyye giriyordu. Bayramiyye tarikatı, kurucusu Hacı Bayram-ı Veli olan Anadolu’nun orta sınıf Türk kesitine –esnafa, ahilere, çiftçilere– hitap eden, derin bir halk köklenmesine sahip bir yapıydı. Bayramileri o periyotta müderris kökenden gelen çok güçlü, birebir vakitte çok âlâ derecede tıp bilgisine de sahip olan halkın çok geniş bir kesitinin hürmet duyduğu bir pir yönetiyordu: Akşemseddin.
“Akşemseddin ya da kendi tabir ettiği formuyla Pir Şemseddin Muhammed bin Hamza’nın dayanağı çok değerli. Zira Bayramiliğin temel özelliği şudur: Orta sınıf Türk kökenli bir tarikattır. Anadolu’da kurulan birinci Türk tarikatıdır. Bu sebeple Bayramilerin takviyesini almak İstanbul’un fethine dair geniş bir kamuoyu oluşturmak açısından kıymetli. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmet, Akşemseddin’i davet ediyor. Muhtemelen ismini bildiği, çok hürmet duyduğu birisi fakat kronolojik olarak onların daha evvel görüştüğünü gösteren menkıbeleri bir tarafa tutacak olursak bir bilgimiz, evrakımız ve kaynağımız yok. Ama fetihte tesirli, Sultan’la görüşüyor ve İstanbul’un fethini ısrarla destekleyen kümeden birisi. Yani bu açıdan baktığımızda Fatih Sultan Mehmet’in yanındaki öbür kurmayları olan Zağanos Paşa ve Şahabettin Paşa’nın dini bir boyutu olduğunu, sufi bir kimlik olarak Akşemseddin’in de bu kümeye dahil edilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Bu sebeple çok prestij ediyor. Fatih Sultan Mehmet, Akşemsettin’in fetihte bulunmasını istiyor ve kuşatma sırasında orduya kattığı isimlerden biri.” – Prof. Dr. Haşim Şahin
“YA SEN BENİ ALIRSIN YA BEN SENİ’ KELAMI BİR MEYDAN OKUMA DEĞİL”
Bu sebeple İstanbul kuşatması başladığında, Akşemseddin sırf dua etmekle kalmadı, çadırda kuşatma çizgisindeydi. Bayramiye dervişleri cephede fiilen yer aldı, kimileri şehit düştü. Bu, Osmanlı’daki sufilerin fetih geleneğine iştirakinin bir devamıydı, tıpkı Bursa kuşatmasında yer alan Geyikli Baba üzere. Lakin Prof. Dr. Şahin’in işaret ettiği asıl kırılma noktası, kuşatma sırasında yaşandı. 54 günlük kuşatmanın 20. günü, üç Ceneviz ve bir Bizans gemisi Osmanlı donanmasını yararak Haliç’e ulaştı. Dışarıdan 4 gemilik bir yardımın gelmesi demek savunma motivasyonunun çok yükselmesi manasına geliyordu ve gerektiğinde yardım alabilecekleri kanaati de oluşturdu. Bu durum Osmanlı için kabul edilebilir bir durum değildi. “Fatih Sultan Mehmet’in meşhur portresi vardır ya atını denize sürüyor ve ‘Ey istanbul ya sen beni alacaksın ya ben seni’ diyor. İstanbul’un fethiyle ilgilenen tarihçiler ve Osmanlı severler bunu İstanbul’a bir meydan okuma üzere anlatıyorlar” diyen Prof. Dr. Haşim Şahin, bu olayı “Aslında bu bir meydan okuma değildir. Nedir biliyor musunuz? Fatih, en başından itibaren İstanbul’un fethinin kendi iktidarı için bir var olma gayreti olduğunun farkında. Natürel ki iktidarını kaybetmeyecek öteki alternatifi yok lakin tezinizden vurulmuş oluyorsunuz, prestijinizi kaybediyorsunuz, otorite kaybediyorsunuz ve Fatih olmuyorsunuz” diyerek yorumladı.
Gemilerin Haliç’e girmesiyle morali bozulan Fatih Sultan Mehmet bu süreçte İstanbul’un fethinin müjdecisi olan Akşemseddin’e gitti ve ona serzenişte bulundu. Prof. Dr. Şahin, “Bunu nereden anlıyoruz? Çadıra gittiğini söylüyorlar. ‘Hani fetih olacaktı, neden olmuyor?’ diye. Pir de bir karşılık vermiyor orada sultana. Bir yanıt vermemesi de olağan, biz çok mana yüklüyoruz din adamlarına. Sultanı da dizinin tabanındaki mürit üzere görüyoruz fakat o denli değil. Yani sultan her vakit sultandır ve hayatınız sultanın iki dudağının ortasındadır, kim olursanız olun. Bu sebeple pirler de o riske de girmek istemezler. Yani bazen dostluğa binaen sesinizi yükseltebilirsiniz lakin sultan sultanlığında kalır, tebaa tebaadır. O an bir şey demese de yazıyor. Akşemseddin’in yazdığı bu mektup Topkapı Sarayı Müzesi’nde mevcut” dedi.
‘AKŞEMSEDDİN’İN MEKTUBU FETİH İÇİN ÖNEMLİ’
Prof. Dr. Şahin’e göre buradaki mektup, içerik açısından çok kıymetli. Zira Akşemseddin’in en az Fatih kadar kuşatmayı yakından takip ettiğini, hatta bir adım daha fazla orduyu da çok güzel tahlil ettiğini gösteriyor. Mektup bir doktor edasıyla teşhisle başlıyor: ‘Bu gemi hadisesi berbat oldu.’ Akabinde net tespit geliyor: ‘Orduda sizin görüşünüze olan inanç sarsıldı’ ve Akşemseddin reçetesini veriyor: “Yumuşaklığı bırakın, misyon değişiklikleri yapın, münafıkları ayıklayın. Zira gerçek mücahitler savaşmıyor, yalnızca ganimet umuduyla bekliyorlar.” Mektubun sonunda da fethin gerçekleşeceğini, düş gördüğünü ayetlerle örnekleyerek bitiriyor.
Topkapı Müzesi’nde bulunan Akşemseddin’in mektubu
Bu sebeple Fatih bu mektubu dikkate aldı. Kumandan değişikliklerine gitti, Baltaoğlu Süleyman Paşa vazifeden alındı, Çandarlı Halil Paşa etkisizleştirildi ve fetih hazırlıkları yeni stratejilerle sürdürüldü. “Yani bu mektup, güçlü bir tarikat pirinin en az sultan kadar orduyu tahlil ettiği ve içeriğine vakıf olduğu, kimin ne halde davrandığını, buyruk komutasındaki aksaklıklardan bile haberdar olduğunu göstermesi bakımından önemli” diyen Prof. Dr. Şahin, mektubun Osmanlı padişahı için bir kırılma noktası olduğunu lakin Akşemseddin’le Fatih Sultan Mehmet’in ilgisinin bilindiği üzere olmadığını şu sözlerle ifade etti:
“Çünkü Akşemseddin tavsiyelerini dinliyor, misyon değişiklikleri yapıyor. Fetih konusundaki kararlılığını net bir halde ortaya koyuyor. Ve fetih gerçekleşiyor. Bu kararlılığı ortaya koymasında Akşemseddin ve onun yazdığı mektubun tesiri olduğunu düşünüyorum. Lakin Bayramiler bu değeri, Fatih sonrasındaki devirde daha geri planda kalınca literatürü biraz fazlaca abartmış. ‘Hem Akşemseddin Fatih Sultan Mehmet’in hocasıydı hem de bu fetih Hacı Bayram Veli tarafından Akşemseddin’e müjdelenmişti’ üzere menkıbelerle bir formda abarttıklarını görüyoruz. Ben bunu fetihten 50-100 sene sonra tarikatın geri planda kalması hasebiyle geliştirdiği bir savunma kalkanı olarak görüyorum. Aslında şu iletisi veriyorlar: ‘Ya siz bugün bizim değerimizi bilmiyorsunuz lakin Fatih Sultan Mehmet’in hocası Akşemseddin’di. Aslında Edirne’ye gittiklerinde fetih onlara müjdelenmişti’ üzere biraz daha kendilerini ön plana çıkaran bir yaklaşım sergiliyorlar. Bu Bayrami literatürünün ögesi. Lakin bu Akşemseddin’in Fetih’te rolü olmadığı manasına gelmez ya da ‘Fatih Sultan Mehmet değer vermiyordu’ denilmesi yanlışsız değil.”
‘MENKIBELER KRONOLOJİK GERÇEKLİĞE UYMUYOR’
Prof. Dr. Şahin’e göre, Akşemseddin’in Manisa ya da Edirne’de Fatih’e hocalık yaptığına dair tarihi bir ispat bulunmuyor. Akşemseddin’in hayatı incelendiğinde Kavak, İskilip, Ankara ve Beypazarı etrafında yaşadığı, Edirne’ye hiç gitmediği biliniyor.
Prof. Dr. Şahin, Bayramiyye kaynaklarında geçen meşhur bir menkıbeye de tenkit getirdi. Rivayete nazaran, Sultan II. Murad Edirne’de Hacı Bayram Veli’ye İstanbul’un ne vakit fethedileceğini sorar. O da, yanındaki beşikteki bebeği yani argümana nazaran Fatih’i gösterip “Biz göremeyeceğiz ancak o görecek” der. Lakin bu anlatının tarihî olarak tutarsız olduğunu belirten Şahin, Hacı Bayram Veli’nin 1429’da vefat ettiğini, Fatih Sultan Mehmet’in ise 1432’de doğduğunu hatırlattı. Yani, Fatih şimdi doğmamışken beşikteki bir bebekle fethin müjdelenmesi mümkün değil. Bu durumda beşikteki çocuk Fatih değil, tahminen ağabeyi Alaaddin Çelebi olabilir.
‘FATİH ÇOK ZEKİ BİR PADİŞAH’
Prof. Dr. Şahin, bu tür anlatıların tarihî kronolojiyle uyuşmadığını ve menkıbelerin eleştirel gözle kıymetlendirilmesi gerektiğini söyleyerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Fatih çok zeki bir padişah. Fethi yalnızca uhrevi ayrıntılara indirgemek gerçek değil. Mesela büyük dedesi Anadolu Hisarı’nı Boğaz’ın en dar yerine yaptırmış. Fatih de onun tam karşısına Rumeli Hisarı’nı inşa ettiriyor. Bu sayede iki yakaya yerleştirilen toplarla Boğaz’daki gemi trafiğini kesiyor. Üstelik bu hisar rastgele seçilmiş bir yere yapılmıyor; Boğaz’da akıntının bir kavis çizdiği, gemilerin mecburen sürüklenerek menzile gireceği noktaya inşa ediliyor. Ben ‘Fatih’ kitabını hazırlarken 10 farklı harita çalıştım. Hisarın yalnızca stratejik değil, hidrodinamik olarak da en verimli noktaya konumlandığını gördüm. Yani bir kilometre ileriye ya da geriye yapılsa tıpkı etkiyi yaratmayacaktı. Bu, Fatih’in zekasından kaynaklanıyor.”
