Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Bugün yaptıklarınız, yarınlarınızı güzelleştirebilir. Yani her adımınız geleceğe yatırım olabilir. Asırlar evvel inşa edilmiş ve jenerasyondan nesile pek çok kişiyi çatısı altında ağırlamış tarihi yapılar da bugünlere yatırımla yani yapılan bakım ve tamiratlarla gelmişti. Geçmişte bir ortaya getiren ve harçla birbirine sıkı sıkıya bağlanan taşlarla inşa edilen yapılar, zelzelelere ve dış ortamdaki her olumsuz faktöre göğüs germişti. Her birinin bulutlara uzanan duvarları, dimdik ayaktaydı. Üstelik antik harçlarla inşa edilmiş olan bu yapılar istikrarlarını koruyordu. En azından pek birçok için durum buydu. Peki fakat yıllara meydan okuyan bu yapıların ardındaki bilinmeyen eller? Hangi yıl inşa edilmiş olursa olsun her yapının bakım ve tamirata gereksinimi vardı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Vakıflar Genel Müdürlüğü bünyesinde tarihin dimdik ayakta durmasını sağlayan ellerden biri olan İnşaat Mühendisi Atalay Baykan, büyüleyici kubbelerin ‘çelik zırhlarını’ ve ayakta tutulması gereken ‘ölü’ ayrıntısını Milliyet.com.tr’ye anlattı.

ÖNCE DOLGU SONRA DESTEK

Tarihi yapıtların onarımı için yapılan her süreç, onların ömrünü uzatarak gelecek kuşaklara miras bırakmak içindir. Bazı mescitlerde, kemer ya da kubbeli yapılarda görülen ve yapının paralel duvarları ortasında dik yerleştirilen demir çubukları gördüyseniz, yapının ayakta kalmasını sağlayan değerli bir güce şahit olmuşsunuz demektir. Bu çubuklar aslında hem yapının inşasında kullanılan duvar ve kubbe taşlarını bir ortada tutmaya hem de yapıtın istikrarlı halde ayakta durması için onu ‘ölü’ yüklerden kurtarmaya yarıyordu. Peki fakat ‘ölü yük’ ne manaya geliyordu ve yapı neden bu yüklerden kurtulmalıydı? Mühendis Atalay Baykan bunu, “Kültürel miras değerlerimizden olan tarihi yapılar coğrafyamızda yüklü olarak yığma kâgir diye tabir ettiğimiz sistemle yapılıyordu. Bu üretim yolunda taşıyıcı sistem vücut duvarları üzerine konumlanır. Kâgir yapıda yer alan kubbe, tonoz üzere ögeler yüklerini vücut duvarlarına aktarır ve yapının meyyit yükleri, yani kendi gereç tartısından kaynaklı yükleri ve zelzele yükleri altında çalışması bu biçimde tasarlanır. Yığma kâgir yapıların imal tekniği derz dolgu üzerinedir ve vücut duvarları asgarî boşluk kalacak formda yahut taşlar ortasında boşluk bırakmayacak halde örülür. Bu noktada dışlık-içlik diye tabir ettiğimiz günümüzde ‘pencere’ üzere düşünülebilecek boşluklar bile yapının statik davranışını önemli halde etkiler” diye açıklıyor. İşte her şey boşluk kalmadan birbirine yapışan taşların istikrarını müdafaasına bağlıydı. Tam da bu noktada ise devreye diğer bir destekçi giriyordu!

YARINLARA HAZIRLIK: PASLANMAZ ÇELİK DEVREDE

Harcın ve taşların birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğu duvarların, bir de istikrarda durmaya gereksinimi vardı. Esasen kâinattaki her şey de bir istikrar üzerine çalışırdı. Bir yapı inşa etmek de bir medeniyet inşa etmek olduğundan, sağlam duvarların ve güçlü taşıyıcı sistemlerin anahtarı istikrarlı bir inşaatın, yıllara meydan okuması demekti. Bunun için de harç, taşların ortasında kalmalı ve boşlukları kapatıp dışa taşmamalıydı. Peki bu nasıl sağlanacaktı? Atalay Baykan bunun sağlanamaması sonucu yaşanacakları anlatarak ‘dengenin’ kıymetine dikkat çekti. Baykan, “Yapılan enjeksiyonun duvar içinde kalması ve verimli olması temeldir. Basınçla yapılan bu enjeksiyon harcının takibi âlâ yapılmazsa duvar içerisinde kalmayabilir ve yapılan güçlendirme, tamir temelli çalışma verimsiz olabilir. Bir başka konu da gereken ölçüde enjeksiyon harcının yapılmasıdır. Olması gerekenden fazla yapılması durumunda duvar içi boşlukların dolmasının yanında duvarda şişmeye ya da duvar üzerine bulunan fresk, mozaik, çini, kalemişi üzere ayrıntıların patlamasına yol açabilir. Bu yüzden yapılacak bu enjeksiyon, deneyimli ellerden çıkmalı ve denetiminin sağlanması elzemdir. İş yalnızca enjeksiyon harcının duvar içlerine enjekte edilmesiyle bitmez. Bunun yanında yapılması gereken birkaç süreç daha vardır. Donatısız yani demirsiz bir beton ya da bağlayıcı harç üzerine basınç uygulandığında, düzgün sayılabilecek bir dayanım gösterirken bir çekme kuvvetine maruz kaldığında kolay kolay parçalanabilir” diyordu.

İşte sıra donatıya geldiğinde de neredeyse her alanda sağlamlığını konuşturan paslanmaz çeliğe çok iş düşüyordu. Atalay Baykan çeliğin misyonunu de, “Yığma kâgir sınıfta yapılar örülürken içerisine muhakkak kotlarda ahşap hatıllar çakılır. Bunun sebebi hem duvarın kendi içerisinde materyal kaynaklı yük dağılımını dengelemek hem de ahşap hatılların duvar içerisinde zelzelede oluşacak çekme kuvvetini karşılamasını sağlamaktır. Lakin ahşabın da bir ömrü vardır ve duvar içerisinde yer alan ahşaplar bilhassa dış ortam tesiriyle çürür, böceklenir yok olur ya da kum üzere dağılacak bir duruma gelir. İşte bu sebeple vücut duvarları içerisinde çekme kuvvetini karşılayabilecek bir yapı elemanı kalmaz ya da dayanımı çok düşük düzeylere düşer. Dayanım kaybını telafi edebilmek, vücut duvarlarının zelzele sırasında bir çerçeve üzere bir ortada çalışmasını sağlayabilmek için duvar içi ve karşılıklı birbirine bağlanan paslanmaz güçlendirme gergi sistemlerini günümüzde uyguluyoruz. Bu sistem ustalıkla yapılır ve denetim edilir ankrajı profesyonelce yapılırsa, duvar içerisinde kaybolan ve değiştirilmesi mümkün olmayan ahşap hatıllardaki dayanım kaybı telafi edilir” diye anlattı.

Kubbeler çoklukla dış ortama en çok maruz kalan ve yapıya ziyan verecek şartlarla en çok yüzleşen noktalardı. Yapının en etkileyici noktalarından biri olan kubbelerin de sarsıntıya dayanması ve güçlü halde ayakta kalması için takviyeye muhtaçlığı vardı. Bu da onu taşıyan sağlam duvarlar ve çelik donatılara bağlıydı. Atalay Baykan bunu şöyle açıklıyor:

“Kubbe dış ortam şartlarına ve yılların getirdiği materyal eskimesine maruz kalır. Bu sebeple yapıldığı vakte göre sarsıntı dayanımı ve performansı düşer. Kubbe üzere eğimli yüzeylerde karbon destekli güçlendirme harçlarıyla kubbe dış yüzeyi sarılarak zelzelede oluşan kayma kuvvetine karşı dayanım sağlanır. Ek olarak bu materyallerin duvar kesitlerinin düşük olduğu narin duvarlarda kullanılması da (enjeksiyon ve paslanmaz gergi sistemi) yararlıdır. Sarsıntı yapıya yatay bir kuvvet olarak tesir eder. Ne kadar kültürel miras, eski, yığma, kagir yapılar da olsa birtakım yapılarda narin duvarlar ya da materyal niteliği düşük duvarlarla karşılaşırız. Düz yüzeylerde ve duvarlarda uygulanması muhakkak yarar sağlar. Lakin bu gereçlerin de muhakkak yetkinliğe sahip şahıslarca uygulanması, denetlenmesi elzemdir.”

Fatih Camii’nin içinde bulunan çelik gergiler

1766’DAN SONRA 3 SEFER TEKRAR YAPILDI

Yapıların ayakta kalmasını sağlayan en değerli faktörlerden biri de bakım ve tamirlerinin ihmal edilmemesidir. İnşa yılı ne olursa olsun her yapının bakıma gereksinimi vardır. Tarihi eserler kültürel bedeller taşımaları nedeniyle de öteki pek çok yapıdan her vakit daha çok önemsenmiş ve tertipli olarak bakıma alınmıştı. Bu da onların ayakta kalması için çok kıymetli bir adımdı. Ancak kimi istisnalar da olabiliyordu. Her ne kadar bakım yapılsa da, İstanbul’u etkileyen her sarsıntıda bir defa daha hasar alan ve bir defa tam manasıyla yıkılan Fatih Camii de onlardan biriydi. Cami Fatih Sultan Mehmet tarafından kentin yedi doruğundan birine yaptırılmıştı. 1470’te inşası tamamlanan eser, 1509, 1766 ve 1894 sarsıntılarında büyük hasar görmüştü. Öyle ki 1766’da neredeyse büsbütün yıkılan camii 1771’de tekrar inşa edilerek bugünkü halini almıştı. Yaşanan 3 büyük zelzelede de caminin hasar alan noktaları tekrar inşa edilmişti. Bugünlerde ise İstanbul’un gözbebeklerinden biri olan eser, paslanmaz çelikten yapılmış gergi sistemleriyle çok daha güçlü formda gökyüzüne uzanıyor. Yapının onarımında vazifeli mühendis Atalay Baykan Fatih Camii’ni ve bu gergi sistemiyle ayakta kalan yapıtları anlatarak kelamlarını noktaladı.